Đình làng Phù Xá Đoài được khởi dựng từ thế kỷ 17, toạ lạc trên một khu đất cao ở phía tây của làng, mặt đình quay về hướng nam, nhìn ra sông Cà Lồ, xung quanh rợp bóng cổ thụ và tre xanh.
Đình Phù Xá Đoài thờ Đô thống khuông quốc tá Thánh vương Lê Phụng Hiểu làm Thành Hoàng làng và hai vị Hậu Thần Lê Huy Đằng và Lê Khắc Hy.
Đình làng Phù Xá Đoài
Đô thống khuông quốc tá Thánh vương Lê Phụng Hiểu là người làng Băng Sơn, huyện Hoằng Hóa, tỉnh Thanh Hóa.
Truyền thuyết kể rằng: Ông người cao lớn, tướng mạo đẹp đẽ, râu tốt và có sức khỏe phi thường, tính tình lại cương trực.
Bấy giờ có hai làng Cổ Bi và Đàm Xá tranh nhau địa giới. Đàm Xá cậy đông người toan bắt ép. Ông bảo dân Cổ Bi: Mình tôi đủ sức đánh vạn người!
Các cụ làng Cổ Bi mừng lắm, làm cơm khoản đãi. Ông ăn liền một hồi hết một nồi ba mươi cơm, uống rượu rất nhiều, rồi một mình ra khiêu chiến. Quân Đàm Xá kéo đến, ông nhổ tre cả gốc vung lên quất như bão táp làm bên Đàm Xá bị thương rất nhiều phải bỏ chạy tan tác. Làng ấy cuối cùng phải nhường đất cho Cổ Bi.
Khi Vua Lý Thái Tổ lên ngôi, cho bổ sung quân Túc vệ, chọn những người anh dũng mãnh lực. Ông được tuyển dụng, làm việc siêng năng và cần mẫn. Vua rất vừa ý, cất nhắc dần lên tới chức Vũ vệ tướng quân, cùng hàng với các tướng Đàm Thản, Quách Thịnh Dật, Lý Huyền Sự.
Năm 1028, vua Lý Thái Tổ băng hà, truyền ngôi cho thái tử Lý Phật Mã. Ba hoàng tử khác là Đông Chinh Vương, Dực Thánh Vương và Vũ Đức Vương đặt phục binh ở cửa Quảng Phúc trong Cấm thành để chống lại. Thái tử Lý Phật Mã phải nhờ các võ thần Lê Phụng Hiểu, Lý Nhân Nghĩa đem quân đánh dẹp. Lê Phụng Hiểu giết chết Vũ Đức Vương, hai vương kia bỏ chạy. Lý Phật Mã lên ngôi vua, tức vua Lý Thái Tông.
Sau khi dẹp "loạn ba vương", Lê Phụng Hiểu được vua phong Đô thống Thượng tướng quân, tước Hầu, được triều đình ban cấp ruộng hơn nghìn mẫu tại quê nhà.
Trong những năm Thiên Cảm Thánh Vũ, Lê Phụng Hiểu làm tướng tiên phong của vua Thái Tông đi dẹp giặc phía nam, đại thắng. Sử gia Phan Huy Chú ca ngợi Lê Phụng Hiểu và Lý Thường Kiệt là hai vị tướng tài giỏi nhất đời nhà Lý.
Ông làm quan võ cao nhất qua ba đời vua: Thái Tổ, Thái Tông, Thánh Tông, trung thành với đất nước, cầm quân đánh đâu được đấy, các quan trong triều, quân sĩ và nhân dân đều cảm phục. Năm 77 tuổi ông mất, được phong thần.
Vào đời Trần, năm Trùng Hưng thứ nhất (1285), vua Trần Nhân Tông phong ông là Đô Thống Đại Vương, đến năm Trùng Hưng thứ 4 (1288) gia phong là Đô đốc Khuông Quốc; năm Hưng Long thứ 21 (1313) đời Trần Nhân Tông gia phong Tá Thánh Vương. Đền chính thờ ông ở thôn Hương Sơn, xã Dương Sơn, huyện Hoằng Hóa, tỉnh Thanh Hóa.
Trên đất Hà Nội ngày nay, Đô Thống Đại Vương Lê Phụng Hiểu được thờ làm Thành hoàng làng Phù Xá Đoài, nay là thôn Đoài, thuộc xã Nội Bài, thành phố Hà Nội.
Trong suốt chiều dài lịch sử, Đình Phù Xá Đoài có một lần trùng tu lớn vào năm Cảnh Hưng thứ 37 (1776). Trải hàng trăm năm, qua chiến tranh và thời gian, nhiều bộ phận kiến trúc của đình bị hư hại, đặc biệt vào trận lụt năm Duy Tân thứ 7 (1913). Sau đó, dân làng Phù Xá đã trùng tu, tôn tạo, mở rộng quy mô kiến trúc đình và dựng bức bình phong bằng đá xanh trước sân đình.
Trong những năm đầu kháng chiến chống Pháp, đình là nơi luyện tập của dân quân, du kích. Đầu những năm 1960, đình được bố trí thành lớp học cấp II (trường cấp II Nguyễn Du). Những năm chống chiến tranh phá hoại của đế quốc Mỹ, đình và chùa Phù Xá Đoài dành cho chuyên gia quân sự của Liên Xô và Triều Tiên ở.
Ngày 09/02/1967 (mồng Một tết Nguyên đán Đinh Mùi), Chủ tịch Hồ Chí Minh đã về thăm khu chuyên gia Liên Xô và nói chuyện, chúc Tết Nhân dân Phú Minh tại đình.
Đình Phù Xá ngày nay vẫn giữ được khá nguyên vẹn nét xưa, nhất là kiến trúc toà đại đình và hậu cung.
Đại đình là toà kiến trúc 5 gian, 2 chái, mái đình cao, rộng, lợp ngói mũi hài, với 4 đầu đao cong vút. Toà đại đình vững chãi trên 6 bộ vì kèo lớn, mỗi vì kèo có 6 cột lim, cột cái chu vi 1,6m, cao 6m, đặt trên chân đá tảng lớn.
Toà hậu cung 3 gian, gian giữa có sàn gỗ cao 1,55m ván bưng ba mặt, trên đặt long ngai và bài vị Thành Hoàng làng.
Nghệ thuật trang trí, chạm khắc ở đình Phù Xá Đoài rất tinh tế, giàu tính biểu cảm. Hình tượng rồng là chủ đạo, rồng ổ, rồng uốn khúc uyển chuyển, vây rắn, móng diều hâu, trên nền mây. Các đầu dư đặc tả hình đầu rồng bằng nghệ thuật chạm lộng tinh tế của thế kỷ 18. Đặc biệt, mặt hổ phù lớn ở đình được tạo tác đẹp, rồng nổi khối cả vảy xếp, bờm tóc lan toả, mắt lồi, mũi sư tử, miệng rộng ngậm chữ "Thọ", dưới có lá cúc ba cánh, gắn vào thân cột - đây là một chi tiết độc đáo, rất hiếm thấy ở các ngôi đình khác.
Năm 2023, Đình làng Phù Xá Đoài được nhà nước đầu tư đại trùng tu tòa Đại đình, phục dựng lại Tiền tế, Tả mạc, Hữu mạc.
Toàn cảnh Đình làng Phù Xá Đoài nhìn từ trên cao
Hiện nay, trong Đình còn giữ được nhiều di vật cổ đặc trưng như những sắc phong, long ngai, kiệu và các đồ tế tự có giá trị văn hoá lịch sử.
Đặc biệt nhất, đình Phù Xá Đoài có bức bình phong bằng đá xanh dựng trước sân đình, dài 3,8m cao 2,5m, theo hình dạng một bức cuốn thư. Đỉnh bức cuốn thư có đôi rồng chầu mặt trời lớn. Diềm bức cuốn thư chạm nổi lớp lớp văn triện, hoa chanh, văn quy bối. Phần trung tâm bức cuốn thư tạo tác cả hai mặt, mặt ngoài chạm hổ phù trên nền vân mây, khắc những dòng chữ Hán nội dung nhắc tới trận thuỷ tai năm 1913 và việc tu sửa lại đình; mặt trong cuốn thư trang trí đề tài tứ linh: long mã chở hà đồ, rồng cuốn thủy, rùa mang hòm sách, phượng hàm thư… rất tinh xảo, có điểm xuyết hình tôm, cua trên nền tản mây. Hai bên, phía ngoài bức bình phong là hai trụ biểu, mặt thân trụ có dòng chữ Hán, trên trụ có ô lồng đèn bốn mặt trang trí tứ linh, đỉnh lồng đèn có sư tử đá rất sinh động. Toàn bộ bức bình phong cuốn thư bằng đá này đặt trên bệ chân quỳ. Bức bình phong này là một tác phẩm điêu khắc đá có giá trị nghệ thuật cao, rất hiếm thấy.
Hàng năm vào ngày 12/10 âm lịch, nhân dân tổ chức lễ hội truyền thống để tưởng nhớ công lao của Đô thống Quốc tá vương Lê Phụng Hiểu.
Lễ hội truyền thống tại Đình làng Phù Xá Đoài
Lễ hội chính diễn ra 5 năm một lần vào các năm chẵn chục hoặc lẻ năm (lẻ 5), gồm các nghi lễ chính như: Lễ mộc dục, dâng hương nhà bia Liệt sỹ và viếng tượng đài Bác Hồ, lễ Thánh, rước kiệu và phần hội.
Lễ mộc dục bắt đầu từ chiều ngày 11 tháng mười (âm lịch), các cụ cao niên trong ban tế lễ tiến hành làm lễ rước nước từ bến sông (bến Đáy – sông Cà Lồ) đưa về đình làm nghi lễ tắm tượng, rửa đồ thờ…vv.
Lễ Thánh diễn ra vào sáng ngày 12 tháng mười (âm lịch), các cụ cao niên trong ban tế lễ tiến hành lễ Thánh, dâng hương, đọc văn tế cáo trời đất và Thành hoàng làng Đô Thống Quốc Tá Vương Lê Phụng Hiểu.
Sau đó các cụ cao niên, ban tổ chức lễ hội, đại diện chính quyền cùng các đoàn thể của địa phương dâng hương viếng các anh hùng liệt sỹ và tượng đài Bác Hồ tại nhà bia liệt sỹ và tượng đài Bác Hồ trong khuôn viên đình.
Lễ rước kiệu tổ chức sau khi lễ tế Thánh được thực hiện xong. Kiệu của Thành hoàng làng bên trong có bài vị Đô Thống Quốc Tá Thánh Vương Lê Phụng Hiểu và hương án, được các thanh niên trai tráng trong làng khiêng rước qua các đường làng, với ý nghĩa Thành hoàng làng đi xem xét đời sống dân cư trong làng, phù hộ cho làng dân an vật thịnh. Theo sau là toàn thể nhân dân trong thôn cùng đi rước kiệu.
Nghi thức rước kiệu tại Lễ hội truyền thống Đình làng Phù Xá Đoài
Phần hội được diễn ra từ chiều tối ngày 11 cho đến sáng ngày 13 tháng mười (âm lịch), bao gồm các trò diễn, trò chơi dân gian, chương trình văn nghệ…vv.
Chiều ngày 13 tháng mười (âm lịch), các cụ cao niên trong ban tế làm lễ tế dã, tạ ơn trời đất và Thành hoàng làng đã chứng dám cho dân làng. Sau lễ tế dã thì lễ hội kết thúc.
Với những giá trị lịch sử - văn hóa to lớn, Bộ Văn hóa - Thông tin và Thể thao đã công nhận đình, chùa Phù Xá Đoài là Di tích lịch sử - văn hóa cấp Quốc gia năm 1991.